Serenissima Maiestas Regia et Domine Domine Clementissime

IDL 176

Jan Dantyszek do Zygmunta I

Valladolid, 25 lutego 1523

czystopis autograf Dantyszka BN, TG 4, f.156r-163r; kopia XVIw. BJ, 6557 (AT), f.75v-84r; kopia XVIIIw. BCz (TN), 35, p.469-502; regest XXw. B PAU-PAN, 8241=TK III.1 (1523), p.6-14

Serenissima Maiestas Regia et Domine, Domine Clementissime

Post humillimam perpetuae meae seruitutis commendacionem. Superioribus diebus scripsi hinc quaternas, quarum data est quarta, sexta et nona mensis praeteriti, et nouissimarum octaua huius. Ex quibus habunde Maiestas Vestra Serenissima, quomodo ex Anglia huc venerim et quid hic hactenus egerim, intellexit. Quae, si omnia summatim eciam repetere deberem, lacius scribendi tempus exigerent, vt tamen in compendium illa conferam, in quibus maior vis inesse visum[1] est, si fortassis interceptae fuerint, breuibus ea complecti, non superuacaneum censui. In primis continebatur me 18 huc appulisse, et 27 publicam audienciam in negociis Serenissimae Maiestatis Vestrae et reipublicae Christianae iuxta instructionem mihi datam atque responsum desuper caesareae maiestatis[2] habuisse. In quo se plurimum affectam illius maiestas exhibuit, vt regnis Serenissimae Maiestatis Vestrae et illius nepoti<s> serenissimi Hungariae regis subueniretur, quodque omnem pecuniam, quae illius maiestatis coronacioni deberetur, in hoc subsidium colligi commisisset, Rhodianisque suppecias ex Sicilia mitti curasset, neque pacem detrectaret, quam pontifex[3] inter illam maiestatem, regem Angliae[4] et Gallos practicaret, modo aequae pacis condiciones offerrentur, vt tandem, vnitis viribus, quod summopere desideraret, infidelibus obuiam iretur, tum aliis verbis consuetis. Et quod huc veniens de omni viatico non magis quam 60 ducatos attulissem, vnde a Fuggaris trecentos alios ad hoc Serenissimae Maiestatis Vestrae seruicium in mutuum ad meam fidem recepissem, supplican(do) Maiestati Vestrae Serenissimae quod domino Bonar, vt chirographum meum redimeret, committere dignaretur. In secundis, quod maiestas caesarea secretarium suum Philippum de Burgundia ad me mississet, rogan(do), vt apud Maiestatem vestram solicitarem hoc matrimonium, de quo prius illius caesarea maiestas Serenissimae Maiestati Vestrae scripsisset, videlicet vt reginula maior natu Serenissimae Maiestatis Vestrae illustri domino marchioni Mantuano, qui XXI ageret annum, in coniugem daretur, vtque breui at certo mentem Maiestatis Vestrae de super scire posset, nam aliis eciam vrgeretur matrimoniis. Missaeque in iis literae caesaris, in quo Serenissima Maiestas Vestra pro sua incomparabili prudencia, quid agendum, bene prospiceret. In terciis, quomodo mihi post multam et sedulam meam solicitacionem maiestas caesarea priuatam audienciam dedisset, cuius responsum in articulis expedicionis meae habetur, et quod in illa audiencia nihil mihi de hoc matrimonio a caesare dictum fuisset, vnde forsan ex practica istius secretarii literae et omnia prouenirent. In vltimis de tractatibus per me habitis in negociis illustrissimae dominae ducis Barii, cuius eciam summa in articulis exprimitur, et quomodo omne postpositum maiestatis caesareae circa Fonteraui[5], quod castrum in Piscaia a Gallis interceptum per Caesaris exercitum obsidebatur, subitus aduentus Gallorum XX millium inuertisset et caesaris exercitum repressisset, vnde noua contra Gallos struerentur molimina etc. Postremum, quod nihil aliud, quam celeriorem expe[f. 156v]dicionem solicitarem in dies. Post illarum literarum missionem non destiti eciam acrius quam ante, vt expedirer, operam impendere, rogauit me itaque magnus cancellarius[6], vt illi annotarem ea, in quibus essem absoluendus, vt eo mihi et commodius et cercius nomine maiestatis caesareae respondere posset[7]. Congessi ergo omnia mihi commissa in quinque articulos, quorum copiam et responsum a maiestate caesarea ac meam denuo replicacionem Serenissimae Maiestati Vestrae mitto praesentibus[8]. Ex quibus omnia adamussim intelliget, quaecumquae hic per me acta sunt. Feci pro fide mea solita et quantum mihi est a Deo de intellectu concessum, quae potui. Serenissima Maiestas Vestra fidem et diligenciam meam, vt spero, boni consulere non dedignabitur. In hiis actionibus redditae mihi hic sunt literae Serenissimae Maiestatis Vestrae 12 huius, datae Vilnae 21 Septembris[9]. Quae me hic in hoc taedio non mediocri laeticia affecerunt, et me ex multis animi curis et turbinibus soluerunt, semper enim de Tartaris et Moscis nescio quid timebam, praesertim cum nihil certi ex nostris partibus huc ferebatur. Interrogabar eciam nomine caesaris semper quando aliqua posta huc applicuit, si a Maiestate Vestra accepissem literas. Erant enim quidam rumusculi, ab hostibus, vt suspicor, Maiestatis Vestrae sparsi, qui iam, Deo gracia, in ventos abierunt. Ea, quae mihi ad pontificem Maiestas Vestra commisit, aliis modis erunt agenda. Non erat mihi in fatis, soluit namque hinc sexta Augusti. Velim ea felicitas illum hic conueniendi data fuisset, qua veterem eius erga me gratiam nouam et mihi commodiorem reddidissem.

Gaudeo plurimum et Deo optimo maximo, quas mortalis homo potest, gracias ago, qui effecit vt tandem mea seruitus, sicut ex literis Serenissimae Maestatis Vestrae cognoui, placeret. Haec, quae cum reuerendissimo domino Salczburgensi egi, hic non omisi, nam in primo responso de hac re Prutenica reseruauerat sibi maiestas caesarea quandam superioritatem, si arbitri fortassis negocium non absoluerent, vt illius maiestas superintenderet, et auctoritate imperatoria vltimum decretum poneret. Quod ego, quantum totis viribus potui, impugnaui, proferens caesari articulos induciarum, ex quibus plane ostendi, quod Serenissima Maiestas Vestra in caesarem compromisit, non tamen, vt in caesarem, sed vt in simplicem arbitrum, et quod in illius absencia serenissimus archidux Austriae Ferdinandus et non amplius caesar in arbitramento haberet facultatem. Posset tamen illius maiestas arbitros adhortari, vt iis rebus quantocius finem imponerent, sed nihil posset in arbitramento committere, cum iam arbitri a partibus plenam habeant commissionem et ad hoc negocium componendum iuxta articulorum posicionem omnimodam auctoritatem. Iis[10] propositis intellectis, et ne fortassis illius maiestas suspecta Maiestati Vestrae de aliqua commissione videretur, dixit se omnia amicabili modo facturum, quo hoc negocium fine debito terminaretur. Quemadmodum, ex responso Maiestas Vestra Serenissima intelliget.

Ostendi eciam illius maiestati [f. 157r] articulos locumtenentis et regiminis imperii magnifico domino marscalco datos, qui oportune mihi a Maiestate Vestra Serenissima fuerunt missi, et exposui, quid illi molirentur. Illius maiestas respondit, quod in iis rebus nihil eis esse commissum. Quare arbitris adhortacio, vt conueniant et nulla de arbitramento commissio scribetur. Quod eciam in mea replicacione satis, vt reor, cautum est.

De primo et principali negocio, in quo me Serenissima Maiestas Vestra ad caesaream maiestatem misit, publice et in priuato maiestati caesareae et quibusdam aliis, qui in hac aula primi sunt, ea quae in mea instructione habentur et quae iis temporibus conuenire videbantur, quantum scilicet oneris ab infidelibus Serenissima Maiestas Vestra iam longo tempore in humeris suis sustinuit et semper sustinet, omnesque Turcarum et Tartarorum vires et crudelitates, quibus Hungariae et Serenissimae Maeistatis Vestrae regna et dominia impetuntur ac immanissime deuastantur, exposui. Ingemiscunt et dolere videntur omnes, qui audiunt, multi eciam haec istarum parcium bella execrantur et multa Gallis mala imprecantur, qui orbem Christianum sua ambicione in continuis dissensionibus versant. Nihil tamen prorsus intelligo, quod in effectu aliquae certae suppeciae nostris temporibus vnquam sint futurae, quibus Serenissima Maiestas Vestra fidere posset. Verba dantur, sicut ex responso, quod prius Maiestati Vestrae misi, et ex hoc ad hunc articulum dato non solum cognoscet, verum eciam tanget. Remittitur Serenissima Maiestas Vestra ad pontificem, ad quod ego aperte respondi et in scriptis replicaui, si Turci et Tartari censuras et excommunicaciones timerent, merito ad pontificem esset recurrendum, cum autem ferro res agenda sit, caesareae maiestatis esset et ex debito officium illos non bullis, sed armis reprimere. Si Deus pro nobis non erit, hic nihil certe spei inuenio. Optime Serenissima Maiestas Vestra fecit, quod eciam iis literis suis mihi missis, quas maiestati caesareae reddidi, inter alia, ea quae prius a me dicta sunt in iis rebus, attigit. Hinc magis haec negocia Serenissimae Maiestati Vestrae cordi esse cognouerunt. Quibus repsonsum est, vt ad primum articulum vtinam successu temporis iam tocies factae quaerimoniae prosint, promittitur vita et omne studium, modo Galli castigarentur, sed hoc bellum caput Hidrae mihi habere videtur.

Quae spectant confirmacionem inscripcionis Viennae factae, in eo sunt cardine, quod maiestas caesarea serenissimo archiduci Austriae hanc confoederacionem, vt hic vocant, committet, qui facultatem habebit eam tractare et conficere, sic quod reciprocam inscripcionem pro maiestate caesarea a Serenissima Maiestate Vestra accipiat. Pro meo rudi intellectu mihi visum est non omnino futurum inutile, quod commoda quadam inscripcione praecipue propter res Prutenas et illas duas ciuitates, quae ab officialibus Imperii molestantur, cum caesarea maiestate Maiestas Vestra Serenissima devinciretur, quae sunt in arbitrio et voto Serenissimae Maiestatis Vestrae. [157v] De istis duabus ciuitatibus omnem quam potui curam et operam impendi, vt ex istis euocacionibus et taxacionibus liberarentur, de quibus mihi imprimis per magnum cancellarium fuit responsum, quod literae non forent in eo casu ad imperii officiales necessariae, cum eciam alias ciuitates in Flandria et Brabancia, quae Imperio non subsunt, sic literis suis molestent habeantque hoc in consuetudine, nulla tamen illarum ciuitatum illis obsequitur neque obsequi tenentur et transeunt omnes euocaciones et taxaciones silencio. Cum autem dicerem, quod quasdam execuciones contra illas fecissent, quod eciam lacius maiestati caesareae exposueram, decretae sunt literae, vt in responso quarti articuli continetur, de quibus adhuc non sum contentus, vt replicacio mea ostendit. Conabor, quantum possum, tales expedire, quae in effectu proderunt.

Cum haereditate illustrissimae dominae ducis Barii meo iudicio res neque bene per illam incepta est, neque bene procedit. Secundum mandatum Serenissimae Maiestatis Vestrae omnes extendi vires et quaesiui, quos potui, modos commodiores, quibus hoc negocium ad votum illustrissimae dominae conficeretur. Cum autem constat, vt mihi a caesare est responsum, illam fore alieno titulo haeredem scriptam, hoc est pro liberis olim Frederici regis Apuliae, de quibus hic est dux Calabriae, et ille hic in potestate caesaris habetur, plus, vt autumo, detrimenti quam commodi reportabimus, quemadmodum ex responso caesareae maiestatis clarius patebit, ad quod eciam, quae potui, replicaui et super omnibus meis replicacionibus heri longum sermonem cum magno cancellario habui, qui non magis in scriptis, sed verbis in hunc effectum respondit:

Quod replicaciones meas diligenter legisset et perpendisset, cum vero illas ad eum scripsissem, non videbatur expedire, vt caesari legerentur, cum nunc illius maiestas ad primum meum articulum non posset aliquid aliud respondere, quam quod in responso haberetur, fortassis illius maiestas aegrius meam protestacionem ferret. Maiestas sua eciam posset de multis protestari, qualiter et quibus modis grauissime prouocata hoc bellum contra Gallos gerat, et recensuit longam omnium rerum historiam, cuius copiam habeo, quodque eciam hoc tempore timerent, sicut ab exploratoribus acceperunt, ne Galli cum omni eorum potencia in Hyspanias se conuerterent. Cogeretur itaque caesar nunc suis rebus intendere, vnde ad neminem alium, quam ad pontificem pro sedandis iis tumultibus et pro communi Christianorum principum concordia facienda daretur recursus, ex quo iis regnis et toti Christianitati certe suppeciae fieri possent, conclusitque, si pontifici calcar inderetur, cicius generalem expedicionem futuram. Ad quae cum multa alia, tamen hoc praecipuum respondi, quod ob quinquennales inducias a pontifice propositas et ad illius postulata Maiestas Vestra cum serenissimo Hungariae rege pacem a Turcis vltro oblatam reiecerit, et hanc calamitatem et praesencia discrimina in se et sua regna prouocauit. Itaque [f. 158r] parum leuaminis sperare hinc posset Maiestas Vestra, vnde tot reperit aerumnas. Contritis tandem vtrinque longis logis[11] ad alios articulos descendimus. Quod autem cancellarius mihi dixerit, replicaciones meas caesari non legisse, aliud a quodam, qui interfuit, intellexi, quod non solum caesari, sed in communi consilio lectae sint, et multa desuper hinc inde dicta, cancellarioque commissum, vt sic mecum loqueretur, ne fortassis in discessu publicam protestacionem facerem, quae hostes caesareae maiestatis reddere posset animosiores. Mihi visum est, quod satis in hac protestacione fecerim, cum iam sciant, si quid deterius, quod Deus auertat, accideret, Maiestatem Vestram Serenissimam omni culpa carere et id fecisse, quod potuit et debuit.

Quae spectant negocium Prutenum, effeci tandem, quod scriberentur, non vt volebant commissiones, sed literae adhortatoriae ad omnes arbitros, quos in illis maiestas caesarea hortatur, vt controuersiam hanc, iuxta continenciam et tenorem articulorum super induciis et arbitramento confectorum ex vi compromissi componant et diffiniant, et ad hoc conficiendum quantocius conueniant, sicut ex copiis illarum habunde intelliget.

De moliminibus domini magistri per Theodericum de Schonberg practicatis, vt scripsi ex Anglia, respondit mihi nomine maiestatis caesareae magnus cancellarius. Stultus est habitus, qui illa caesari et regi Angliae proposuit, et sicut ibidem nihil effecit, sic eciam apud alios reges et Christianos principes nihil efficiet, huiusmodi proposiciones maiestati caesareae numquam placuerunt. Innititur enim tractatibus per suos et alios oratores in hac causa factis et nihil aliud illius maiestas cepit, quam quod eo modo componatur et terminetur, veluti ab ipso caesare in vestra expedicione audietis. Haec cancellarius.

Cum istis duabus ciuitatibus hic plures labores et difficultates habeo, nam maiestas caesarea omnia ea, quae imperium spectant, officialibus ibidem commisit. Responditque mihi dominus cancellarius ad replicacionem meam, quod maiestas caesarea non posset contra iuramentum iImperio factum quicquam hic decernere vel ab imperio alienare, quodque non sine certa racione iam longo tempore illae ciuitates sint euocatae, vnde difficulter in hoc maiestas caesarea votis Serenissimae Maiestatis Vestrae satisfacere posset. Scriberentur nihilominus literae regimini Imperii et iudicio camerae, quod illae ciuitates vltra debitum non euocari neque eis vllae soluciones imponi deberent, etsi in aliquo contra illas indebite processum esset, irritum fieret. Ad quae cum respondissem, illas prius et a bannis imperialibus et a modis quibuscumque iuri Regni Poloniae noxiis per diuum olim Maximilianum caesarem fuisse absolutas, ideo eciam hoc tempore maiestas caesarea id commode facere posset. Respondit, quod super hoc negocio quicquam hic certi fieri non esset possibile, cum ille articulus se non vlterius, quam ad bannum extendat. Foret itaque necessarium, vt in aliquo Imperii conuentu lacius interpretaretur, [f. 158v] vbi maiestas caesarea pro mutua beniuolencia conseruanda, quicquid posset, pro Maiestate Vestra esset factura. Quapropter mihi videretur, si huiusmodi litterae non futurae essent vtiles, copiae id indicabunt, commodius fore, vt quemadmodum non tanto tempore omnes huiusmodi euocaciones et solucionum imopsi{si}ciones superatae sunt silencio, nunc eciam fieret, quod consulcius et ipsi cancellario caesaris in primo responso visum est. Sic enim faciunt aliae ciuitates, quae hoc modo eciam molestantur.

Caeterum, ad meam replicacionem super responso mihi dato de haereditate illustrissimae dominae ducis Barii dixit magnus cancellarius nihil aegre et graui animo maiestatem caesaream ferre, nam hoc negocium adhuc esset in litispendencia, vbi iure inter illam et fiscum imperialem ageretur, et quod se solam in huiusmodi difficultates intrusisset, mirabilibus eciam modis, habereturque pro comperto, quod ante mortem inter reginam Ioannam et illius illustritatem quaedam fuerint inimiciciae, sic eciam, quod illi regina mortua iocalia et alia, quae ab ea in mutuum poscebat pro ornanda regina Serenissimae Maiestatis Vestrae, dare recusabat, et quod deinde hoc pacto pro liberis Frederici regis rediissent in graciam. Quod vero in responso haec clausula esset posita dominam ducem videri ob huiusmodi haereditatis inscripcionem ab obseruancia maiestatis caesareae deuiasse, non alio modo maiestas caesarea inseri iussisset, quam quod Maiestas Vestra illius illustritatem iustam quaerelae causam non habere cognosceret.

Haec est summa omnium rerum cum maiestate caesarea et magno cancellario per me actarum[12]. Quidquid cum cancellario egi, perinde atque cum ipso caesare actum Maiestas Vestra Serenissima certe sciat, nam maiestas caesarea me in omnibus ad illum remisit et proprio ore Germanice mihi dixit: der kanczler wirt euch alles sagenn, der wirt wissenn, vnnd vff alles antwurt gebenn, dem hab ich befolenn. Cancellarius nunc gubernat omnia cum iis, de quibus prius scripsi. Sunt hic labyrintheae practicae, ex quibus et ipsi practicantes, vt suspicor, exitum reperire nequeunt, ita, quae hic aguntur, intritata contorta et perplexa sunt omnia. De iis, quando me, Deo bene fauente, vt spero, breui Serenissima Maiestas Vestra disserentem audiet, non parum mirabitur. Hanc relacionem meam in scriptis tam diffuse nunc de omnibus per me actis igitur Serenissimae Maiestati Vestrae descripsi, quia iterum nauigandum est – si forsan (quod adhuc Creator meus prohibeat) mihi occluderetur reditus, vt nihilominus Serenissima Maiestas Vestra de omnibus cercior fieret. Emensus sum hoc mare semel et – quid possit – non sine periculo feci periculum[13], eundum, et misericordia Dei imploranda est iterum. Illius fiat voluntas.

Serenissime Rex et Domine, Domine Clementissime.

Ex nouissimis meis Maiestas Vestra Serenissima intellexit, quo viatico huc appulerim et quomodo trecentos ducatos hic a Fuggarorum factore pro vlteriore mea [f. 159r] sustentacione in mutuum acceperim. Sum nunc hic in iis Serenissimae Maiestatis Vestrae actionibus tribus mensibus et, licet omnium rerum resolucionem habeam, tamen nondum sum a caesare expeditus, qui nescio quid mihi adhuc singularibus creditiuis literis ad Serenissimam Maiestatem Vestram committere decreuit. Literas eciam passus, sine quibus nequaquam ex Hispania soluere possum, neque alias, expedicionem meam spectantes, adhuc habeo, et posta ista futura nocte est abitura, ideo tumultuario calamo, quaecumque potui, in hac temporis angustia iis carthis ingessi; vnde, cum meam absolucionem[14] prope esse scio, posui iterum cum sacculis meis calculum, in quibus vix centum ducatos reperi. Cum autem et equi mihi sunt emendi, et centum nostra miliaria vsque in Coroniam[15] portum prope Sanctum Iacobum[16], vbi commodius naues inueniuntur, sit eundum, tamque longum mihi iter ad Serenissimam Maiestatem Vestram restet, impetraui ad meam fidem ab isto hic Fuggarorum factore, quo sine dedecore ac rerum mearum summo detrimento redire ad Serenissimam Maiestatem Vestram valeam, ad priorem summam trecentorum adhuc ducentos ducatos. Cui chirographum meum desuper dedi et me ea condicione illi inscripsi, quod si Maiestas Vestra Serenissima pro hoc debito non intercederet, ego illud cum omnibus, quae mea esse possunt, et damnum expensas atque interesse soluerem. Onus graue mihi imposui, sine quo tamen hinc nequaquam abire et ad Serenissimam Maiestatem Vestram redire possum. Ad hoc me, cum sim in tam longinquis regionibus sic derelictus et cum in literis Maiestatis Vestrae Serenissimae nullam vlterioris prouisionis spem inueniam, ipsa necessitas impulit. Maloque domi nihil habere et nudus manere, quam hic cum minima Serenissimae Maiestatis Vestrae ignominia videri. Quapropter humillime Serenissimae Maiestati Vestrae supplico, dignetur me clementer ab hoc onere soluere, fidemque ac diligentem meam seruitutem cum tot perpessis et iterum paciendis periculis pro sua in omnes aequitate graciose perpendere, meique in hoc casu, et si se aliqua rerum mutacio post mortem Plocensis offeret, dignam habere racionem. Ego neque omnia difficillima subire, neque mori in seruicio Serenissimae Maiestatis Vestrae, vt fidelis subditus et seruus, graue puto.

Redditae mihi sunt ex Antuerpia[17] vnacum literis Serenissimae Maiestatis Vestrae Iodoci Decii literae, quas ad me ex Vratislauia 24 Nouembris scripserat[18]. In quibus me certum facit, quomodo post obitum episcopi Plocensis Romae pontifex episcopatum cardinali Caietano contulisset, et ille sub pensione mille ducatorum Ioanni Alberto marchioni cessisset. Et quod Maiestas Vestra Serenissima reuerendissimum dominum Raphaelem de Lessno episcopum Plocensem et reuerendum dominum praepositum Posnaniensem Premisliensem nominasset. Vnde coniicere potui hunc intrusum nequaquam Maiestati Vestrae Serenissimae neque Regni primoribus et communi nobilitati posse placere vnquam, videbaturque mihi non inconueniens, licet nullam Maiestatis Vestrae [f. 159v] Serenissimae commissionem haberem, negocium hoc maiestati caesareae exponere, vt propter futuras difficultates et scismata, quae hinc oriri possint, illius maiestas caesarea pontifici scriberet, ne se in iura Serenissimae Maiestatis Vestrae et Regni eiusdem intromitteret. Sed, antequam ad caesarem me contulissem, conueni prius cum magno cancellario, cui omnia, quae ad hoc negocium apta esse cognoui, exposui. Ille, ne hac in re caesarem accederem, mihi consuluit, asserens caesarem nihil in iis posse facere, cum ad eum non spectaret de rebus spiritualibus, praeterea, quod non libenter offenderet marchiones, qui illi eciam essent sanguine iuncti, et vnus semper esset in aula, sed pocius Maiestas Vestra Serenissima cum pontifice desuper ageret, qui fortassis, complacen(do) Maiestati Vestrae vt nouus pontifex, in iis Maiestati Vestrae morem gereret. Sic, cum hac in re nihil mihi sit a Maiestate Vestra Serenissima commissum, me continui, neque quicquam replicare ausi. Respondi tamen cancellario: in aeternum non fore futurum, quod ille intrusus ex hoc episcopatu vnquam habiturus esset vnum assem, et quod, quemadmodum certum habeo, Maiestas Vestra Serenissima et regnicolae numquam illum pacientur, et, si pontifex institutum non remitteret, esset quiddam periculosius timendum, cum alias nobilitas Regni cum spiritualibus non bene conueniat et Boemos vicinos habeat. Sic, cum nihil aliud quam humeros ad ea attulisset cancellarius, discessum est.

Iste hic marchio obliquis me semper hirquis inspuit, facit mihi reuerenciam et ego illi, sed mecum non loquitur obseruatque atque obseruare facit per suos omnes actiones meas diligentissime. Et, sicut mihi alio tempore dixerit cancellarius, quaesiuit ab eo marchio, quid hic agerem et numquid practicarem aliqua, quae essent contra magistrum illius fratrem, quod haberet commissionem ab illo, vt si quid contra eum ageretur, pro eo responderet eumque coram maiestate Caesarea tueretur. Retulit mihi cancellarius illi respondisse, quod nihil hic vltra dignum et aequum a maiestate caesarea peterem, in quo se eciam maiestas caesarea, vti dignum et aequum est, mihi in omnibus exhiberet daretque operam, vt haec controuersia, sic vt ab illius maiestatis et aliis oratoribus confectum est, determinaretur. Habet hic pro se marchio secretarios fere omnes Germanos, non tamen rerum omnium hic per me actarum noticiam habere possunt, plurima, quae ego fortassis numquam cogitauerim, suspicantur, et illi, quantum possunt, vt marchioni placeant, Gdanen(sium) et Elbingen(sium) negocium inficiunt.

Dominus et comes de Nassau illo vtitur familiariter. Vnde semel decreuerat me habere in vno, vt hic vocant, banketo. Postea, ne marchionem offenderet, a proposito destitit et mihi cum lantgrauio de Lichtenberg hoc suum institutum significauit. Respondi ego, quod non solum domino marchioni, sed mihi eciam rem apprime [f. 160r] gratam fecisset, cum me meo more domi prandere permisisset, et quod bene id prouidisset, ne illius domini essem offendiculo, cui mallem placere et obsequi. Intelligo penituisse eum hoc mihi significasse.

Habuerunt hic iis[19] diebus cannarum et hastarum ludum, quorum ego neutrum vidi. Fertur a quibusdam exclamatum fuisse, vt ad Fontem Rabidum et ad Rhodum[20] se conferrent, quae a Turcis tunc intercepta fuisse dicebatur. Venerat ea nouitas ex Lugduno[21] Galliae omniumque animos perculit, nam si hoc verum fuisset, Siciliae[22], Apuliae[23] et praesertim Italiae proximum incumberet periculum. Iam haec fama mutata est. Turcum[24] dicunt retrocessisse et in Constantinopoli[25] quadam aegritudine laborare, sicut eciam de rege Gallorum[26] huc nunciatum est eum a suis Gallis, hoc est morbo gallico grauiter infectum. Dicitur, vt in iis motibus solet, quod auditu placidum est.

Istius curiae status in iis, vt prius scripsi, defectibus versatur, bellatur atque egetur acriter. Dixit mihi dominus cancellarius, quod maiestas caesarea habere decreuerit Hispanorum XX peditum, Germanorum electissimorum X, leuis et grauis armaturae VII millia eqitum, praeter exercitum regis Angliae, qui XXX millibus constare debebit, et praeter exercitus ex Italia et ex partibus inferioribus Germaniae. Istae gentes omnes terra contra Gallos parantur. Mari eciam, cum classe Hispana debent tria millia peditum conscribi, classis Anglicana magnum exercitum habitura fertur. Nullum tamen adhuc in hos futuros exercitus militem conscriptum hic scitur. Practicatur pro pecuniis conquirendis modis geschwindissimis, quod non conuenit cum verbis cancellarii, qui mihi superioribus diebus dixerat, quod multi sint, qui loquantur caesarem carere peccuniis et ipse sciret illius Maiestatem habundare habituramque breui et nunc, si vellet, quadraginta quatuor centena millia ducatorum et omnibus suis hostibus futuram terribilem. Vnde tanta pecuniarum summa venire debeat, aut vbi sit, nemo est, qui scire vel excogitare hic possit. Welseris[27] debetur adhuc multum. Fuggari continue sollicitant, vt eis ducentena millia ducatorum soluantur. Agitur tamen iterum cum vtrisque factoribus, vt vltra hoc, quod adhuc debetur, alia ducentena millia ducatorum per cambium pro gentibus conscribendis in Germania in mutuum darentur. Quod, sicut ab illis intellexi, nisi primum debitum et interesse solutum fuerit, operam et oleum perdet. Factus est nihilominus aliis condicionibus modus, quo pro conscribendis Germanis peditibus, qui huc in XVIII nauibus ferri debent, [f.160v] in Germaniam ducentena millia ducatorum mittentur. Habitisque iis gentibus, recta caesar cum omni sua potentia ex Perpiniano[28] Gallias aliquot itineribus ingressurus creditur.

Pontifex eciam daturus est cruciatam caesari, quae in praesencia emptoribus exponitur, vt nunc paratae pecuniae comparentur. Hic in aula nuda paupertas passim vagatur. Multis et fere omnibus in quindecim mensibus nihil est solutum, viuitur tamen, sed diuersis adminiculis, quidam parasitacionibus, quidam ludis, plerique ex luparum quaestu aliisque eciam ad dicendum inhonestis modis. Omnia sunt impignorata diciturque, quod in tribus annis suis prouentibus[29] caesar non vtetur. Non parum est coactus illis impendere, qui furiam communitatum[30] hic represserunt et in nihilum redegerunt. Fuit profecto, nisi huc opportune illius maiestas aduenisset, de tota Hispania perdenda periculum, quod Gallorum practica construxerat.

Rex Galliae se continet et nullo strepitu parat se in Italiam pro Mediolano[31] et Genua[32] recuperandis. Praeter suas gentes, quas fortassis regi Angliae opponet, habiturus est, vt ab exploratoribus nunciatur, XL millia Helueciorum.

Ex ista nondum intelligo, quod quicquam timere debeant Galli, cum hic aeris non parum simus indigi. Licet spem vultu simulemus, sine pecuniis istis hic regibus nemo seruit.

Misit iterum superioribus diebus caesarea maiestas doctorem Brantner[33] pauloante naufragum ad auocandum a Gallis Heluecios. Dederat ei denuo collegam, qui ex equo fracto crure huc rediit. Prior, vt scripsi, Raphael de Medicis naufragio periit. Missus illi est tercius. Quid sine neruo bellico efficient, cum Helueciorum mores nemini sunt incogniti, facilis est coniectura.

Bellatur ex vaticiniis et in illa confiditur, praecipue per magnum cancellarium, qui aliquocies ad tabulam de illis gloriatus est. Fertur quidam heremita prope Constantinopolim ante multos annos illa[34] edidisse, quorum inicium est: “Surge vespertilio, surge, surge”. Illa huic caesari tribuit et ascribit. Continentur inter multa alia haec verba: “omnes tirannos et tres reges tui sanguinis humiliabis”. Quae postquam pro oraculo protulisset cancellarius, non contentus fortassis de replicacione a me facta, voluit videri me pupugisse. Retuli ego, me eciam alia legisse et fortassis eiusdem vatis, vbi asserit futurum immensam quandam gencium congeriem ex Arctois plagis vsque ad Rhenum penetraturam, quemadmodum olim Vandalos, qui linguae sunt Sclauonicae, et Gothos fecis<s>e constat. [f. 161r] Sunt hic tot in tanti principis aula inepciae, quae crebro videntur et audiuntur, quod non facile omnes scribi possunt. Si deberem de somniis, si de iis, quae a supersticiosissimis hic monachis per reuelationes in contionibus dicta sunt et pro oraculis habentur, scribere, viderer non epistolam, sed nouam quandam rerum et hominum Methamorphosim contexere. Quid de vitulis in monachorum habitu natis, de quibus si eas fabulas et allegorias, quae hic dicuntur, coner annotare, dies me deficeret.

De pontifice huc scribitur, quod cardinales et curtesani non tam illius probitatem mirentur, quam detestantur. Quodque nouas aliquas creaturas, hoc est cardinales crearit, necessarium eciam fore, vt nouum mundum creet, qui tot creaturas alat. Fertur Gallorum regi, si Italiam petet, inimicicias denunciasse, alias cum Gallis pontifex hic bene conuenire creditur. Feruntur[35] eciam quidam versus: “Papa senex et caesar inops, Flemingus vterque” etc. Nemo vnquam in vrbe placuit omnibus.

Caesar hic fere quottidie venatur, amat, noctu interdum vt iuuenis cum musica deambulat, pregnantes facit, crebro eciam consiliis interest, quae varia sunt. Alia sunt, quae sicophancias, hic vocant financias, pro conquirendis peccuniis struunt. Sunt alia, quae de regnis et dominiis caesaris curam gerunt, item alia, quae nauigacionem et classem ad Indos et ad istum nouum mundum pro auro et aromatibus parant, et iterum alia, quae nihil aliud, quam rem bellicam tractant. Consultatur semper, tamen a plurimis acucioribus in tot consiliis nullum videtur consilium, quo huic optimo iuueni principi bene consuleretur.

Rex Galliae, sicut mihi a Welserorum factore nunc inter scribendum narratum est, grauiter morbo suo et cum vitae periculo certo laborare dicitur, quodque tractauerit quaedam matrimonia cum rege Portugaliae[36] inter illius sorores et delphinum[37] atque alios Galliae principes.

Rex Angliae contendit cum Lutero[38]. Ad hoc opusculum, quod tam impudenter fraterculus in eum scripsit, tantus rex non dedignatur[39] rescibere, quod fortassis plus ignominiae quam decoris dignitati regiae pariet. Fertur, quod cum omni sua potencia contra Gallos post Pascatis festa sit iturus. Habetur tamen cardinalis Eboracensis, vt a cancellario intellexi, quod Gallorum partibus fauere debeat, suspectus. Nusquam tuta fides.

De Maiestate Vestra Serenissima hic eciam noua habemus, quae caesari et hic omnibus summe placent. Lectae sunt literae ex aula principis Ferdinandi in publico consilio, in quibus scribitur Maiestatem Vestram [f. 161v] [cum magno] Moscouiae duce ligam contra Turcos et Tartaros iniuisse [et ab v]trisque contra illos delectus et exercitus fieri. Videntur sibi hic magna mole leuatos, dum in nostris partibus recte agitur.

Rex Portugaliae hic adhuc suum habet oratorem, cui iterum ad vota res[40] non vadunt, cum hic manere cupiebat, discessus eius gratus fuisset, cum vero pauloante discedere parabat, retentus est, alii dicunt, a Caesare arestatus, ne quopiam abeat. Nescio quid iterum hic de Leonora[41] rumor sparsit ex priuigno[42] grauidam. Aestimatur hic certo futurum, quod, si Galli superabuntur, vnum regnum Portugaliam cum Hispania fieri, cum alias Lusitania[43] pars sit Hispaniae inque lingua, habitu et moribus gencium parum distent.

De rege Daciae Maiestas Vestra Serenissima cerciora, vt opinor, nova habet, cum sit proximior, scribitur tamen huc, quod Vandalae[44] ciuitates de Hense et Sueci[45] illi 4 naues maiores et 60 paruas abstulissent, quas cum commeatu ad opitulandum Stokholm misisset, et quod postea ciuitates istae colligatae Stokholm ceperint. Male audit hic apud omnes.

De Ioanne marchione Brandenburgensi ea, quae dudum, hic habetur aestimacio. Sine caesare illi hic esse non satis securum a plurimis creditur. Non omnibus Hispanis placet, ideo nullum hic gubernamen illi committitur. Vxor eius, quondam[46] regina, de Regno Valenciae nomine caesaris disponit et eatenus bene habet et diues est, quatenus reginae ad votum seruit et, quantum iussit, anhelet, ex illius viuit manibus. Rumor de illo in Germania emissus est, quod hic multa centena millia habeat, cui Welserorum et Fuggarorum factores sciunt contrarium. Accepit pauloante me imitatus ab illo, a quo ego, quingentos ducatos in mutuum. Quos ad certum tempus soluere promisit. Timetur tamen, quod vix ad statutum satisfacere poterit, male enim habitus est a regina, quod aliquot centum ducatos ludendo amiserit. Vtitur eo caesar in venacionibus, hastiludiis et aliis iocis militaribus, ad quos illum Hispani admittunt. In consiliis opera eius non indige<n>t.

Scripsit mihi doctor Michael Sanderi[47] ex Londino Angliae, quod Theodericus de Schonberg, sicut constituerat, in Angliam non rediit, sed ex Scocia in naui ducis Albaniae ad Daciam traiecisset. Ex quo coniectatur, quod apud Scotos graciorem quam apud Anglos audienciam habuisset.

De Frederici olim regis Neapolitani filio, quem titulotenus ducem Calabriae nuncupant, de quo prius scripsi, quanta hic pompa e carcere liberatus ingressus sit, nihil adhuc eo dignum constitutum est. Dantur ei quolibet mense pro sustentacione mille ducati, iis pro regno viuere contentus cogitur. De episcopatu, vt ante scripsi, nihil auditur.

[f. 162r]

Venerunt huc iis diebus ex Regno Neapolitano marchio Piscaiae et ducis Mediolani nuper impositi oratores, qui agunt, [vt contra v]im et potenciam Gallorum regis validior exercitus in illis [partibus ha]beri possit. Castrum Mediolanense est adhuc in Gallorum [mani]bus, timetur ergo, si hoc anno Galli Italiam intrauerint, omnia amissa recuperaturos.

De Rhodianis varia huc scribuntur. Literae ex Genua habent, quod nunc acrius quam ante vnquam a Turcis oppugnantur. Quae ex vrbe huc pridie venerunt, dicunt de Rhodianis bonam spem haberi, et quod se acriter cum magno Turcarum detrimento defendant.

Exiuerunt eciam tandem ex Messinia Siciliae octo naues bene armatae et commeatu refertae, quas pontifex et caesar illis misit in subsidium.

In Hollandia fertur Rhenus fecisse diluuium patriamque pontificis Utricht paene submersam et quandam Hollandiae partem ab aquarum inundacione destructam.

Habetur iterum hic magna spes de Helueciis, qui caesaris partes sequi debeant, scitur enim, quod rex Galliae nullos certos tractatus cum illis fecerit. Qui vero rem altius considerant, dicunt nihil cum Helueciis Galliae regem conclusisse. Praeterea[48], quia Fontis Rabidi exitum praestolabatur, cum vero nunc ab ista parte sit securus et res suas ibidem firmauerit, facile poterit illos, si erunt pecuniae, in suam sentenciam pellicere.

Tractatur eciam miris modis cum Venetis, qui dicuntur, quod caesari ea pacta offerant, quae cum Gallorum rege habuerunt, sed caesar magnam pecuniarum summam ab illis postulat, in hocque haec res haereat. Videntur omnia cunctando agere, si fortassis, quem isti nunc bellici tumultus euentum habituri sint, possint prospicere. Nectebantque igitur moras, vt a practicis consideratur. Cum caesare solo super iis rebus agere non fore integrum, nisi eciam plenum mandatum illius maiestatis fratris principis Ferdinandi accederet. Quam ob rem nuper duos suos oratores ad Venetos ipse princeps misisse dicitur. Sunt hoc tempore inter sacrum et saxum. Si deferent Gallos, et Galli postea commodis condicionibus cum caesare pacem fecerint, omnia in illorum capita redundabunt. Quod si eciam cum Gallis perseuerauerint, et caesar victor euaserit (pro Italia totum hoc bellum geritur), sine dubio rex Venetae extenuabuntur. Equo Seiano[49] insident. Cum oratore Veneto hic eciam fiunt practicae pro ista nauigacione noui mundi et ostenditur illi maior quam ante beniuolencia, sed totum hoc fit, vt iis temporibus a Gallis illos abstrahant. Habent eciam suas consideraciones Veneti.

Magna moliuntur in hac aula, confisi fortassis, vt scripsi, vaticiniis. Quo tamen ea sine belli neruo succedere debeant, nisi Iuppiter in imbre aureo descenderet [f. 162v] multi sunt, qui dubitant.

Regem Scociae omiseram. Dicitur contra illas fabulas, quas ex Plemoria Angliae scripsi, quod Scoti, qui cum Gallis iam a multis annis semper habuerunt foedera, coegerunt magnam suarum partium multitudinem hominum habentque staciones suas non procul ab oris Angliae, expectantes commoditatem vel Angliam inuadendi, vel Anglos, ne ad Gallias se conferant, domi retinendi. Vnde rex Angliae XXX millia, quibus tendebat in Franciam, illis opposuit et classem suam, in qua X millia habere fertur, in Scotiam ab alia parte mari transmisit, vt illos ex stacionibus ad opitulandum partibus remocioribus auocet. Rex Galliae nondum est ab omnibus desertus, Portugaliae, Scociae et Daciae reges amicos et adiutores habere certo scitur[50].

Ad caesarem mihi redeundum est. Illius maiestas aliquot ordinum, qui hic sunt plures, commendas et aliquot potiores episcopatus vsurpauit illorumque prouentus in suum aerarium congerit. Non possum tamen adhuc absolui, agitur enim, prout mihi cancellarius heri magno quodam cum gaudio dixit, vt cum quodam me munere dimittant, quod iam tot diebus inueniri nequit.

Non moueant Serenissimam Maiestatem Vestram disputaciones meae cum magno cancellario tocies habitae, et quod non semper bene cum eo conuenerim. Tractatus et res agendae id exigebant. Estque istius aulae haec condicio, vt cum negocia in actiones veniant, non secus quam merces in foro tractentur. Et, cum ille me iampridem noscit, et me quadam singulari, vt expertus sum semper, beniuolencia prosequitur, magis ingenue cum illo de omnibus, et scriptis, et rebus praecipue egi, habitusque sum ei, vt reor, hinc charior, nam nihil magis exigit, quam quod sim crebro cum eo in prandio. Fitque praesertim, dum quid agendum incumbit, neque potest in tot illius occupacionibus commodius conueniendi et cum eo colloquendi, quam facto prandio, tempus haberi. Cognoui certe, quantum in illius esset potestate et quantum illi licet, quod libenter Serenissimae Maiestati Vestrae seruiret. In istarum ciuitatum negocio obrutus ab istis hic Germanis non potuit aliud facere. Si omnes disceptaciones inter me et illum deberent scribi, maius volumen conficeretur. Vereor, ne in hoc paruo (nam modum epistolae transgressus sum) Serenissima Maiestas Vestra, licet sic mihi iniunxerit, offendatur.

De aliis, quae longiorem scripcionem deposcerent, Deo bene fauente coram lacius. Spero propediem ex hoc ergastulo manumitti et in primis hinc ad Sanctum Iacobum [f.163r] – in itinere est – me conferre, inde Deo duce in Coronia nauem ascendere viamque priorem remetiri versus Antuerpiam et iuxta maiestatis Vestrae Serenissimae mandatum ad ducem Georgium Saxoniae, tandem quantum possum celerius, quod a Deo optimo maximo continuis preculis flagito, Maiestatem Vestram Serenissimam saluam incolumem et felicem videre illiusque manus, sicut in huius patriae more positum est, suppliciter exosculari. Serenissimae Maiestati Vestrae me humillime, vt domino meo clementissimo, commendo et supplico, dignetur has meas longiores ineptias ex temporario calamo et, vt dicitur, quidquid in buccam[51] conscriptas, non aegre ferre, mearumque necessitatum ac longae atque fidelis meae seruitutis clementem aliquando habere racionem. Etsi ego ex hoc Serenissimae Maiestatis Vestrae seruicio non rediero, quod in Deo meo situm est, cui me totum commisi, non dedignetur pro sua in omnes aequitate pauperibus parentibus, qui me ad hoc seruicium Serenissimae Maiestatis Vestrae genuerunt, fratri (alterum hic mecum habeo) et sororibus meis aliquam graciam facere. Viuus et mortuus – sum humillimus et fidelis subditus et seruus Serenissimae Maiestatis Vestrae[52]. Quam Deus optimus maximus incolumem in longaeua aetate et in omnium rerum prosperitate semper felicem conseruet. Datum ex Valdolit, villa, vt hic vocant, Regni Castiliae, 25 Februarii, anno Domini millesimo quingentesimo XXIII.

Eiusdem Serenissimae Maiestatis Vestrae

humillimus seruus

Io(annes) Dantiscus

[2] Karol V Habsburg (1500-1558) – król Hiszpanii jako Karol I 1516-56, cesarz rzymski 1519-56.

[3] Hadrian VI (Adrian Boyers) (1459-1523) – papież w latach 1522-1523, wcześniej biskup Tortosy w Hiszpanii, wychowawca i doradca Karola V. Pochodził z Utrechtu. Jego program reformy Kurii Rzymskiej i Kościoła Katolickiego nie spotkał się z dobrym przyjęciem we Włoszech.

[4] Henryk VIII Tudor (1491-1547), król Anglii od 1509

[5] Fuenterrabia – miasto i zamek w Hiszpanii (Kraj Basków) u ujścia rzeki Bidasoa, na pograniczu z Francją; od września 1522 Fuenterrabia pozostawała w rękach Francuzów.

[6] Mercurino Arborio di Gattinara (1465-1530) – doradca Małgorzaty regentki Niderlandów, a następnie, od 1518 kanclerz i główny doradca cesarza Karola V, od 1529 kardynał.

[11] Por Pl. Menaechmi, 779: loquere, uter meruistis culpam? paucis, non longos logos.

[13] Por Pl. Asinaria, 616-617: Leon. O Libane, uti miser est homo qui amat. Lib. Immo hercle vero, / qui pendet multo est miserior. Leon. Scio qui periclum feci.

[18] Decjusz do Dantyszka, 24 listopada 1522, AAWO D.3 f.2, IDL 166.

[20] Rodos – wyspa na Morzu Egejskim w archipelagu Sporadów; w grudniu 1522 zdobyta przez Turków.

[21] Lyon – miasto w środkowej Francji, przy ujścu rzeki Saony do Rodanu, w XVIw. ośrodek drukarstwa i tkactwa.

[22] Sycylia – największa wyspa na Morzu Śródziemnym, oddzielona od Półwyspu Apenińskiego Cieśniną Mesyńską. Od połowy XV-XVIIIw. w połączeniu z Neapolem jako Królestwo Obojga Sycylii pod władzą Hiszpanii na prawach wicekrólestwa.

[23] Apulia (Puglia) – region w południowo-wschodnich Włoszech, nad Morzem Adriatyckim i Zatoką Tarencką, od 1130 do zjednoczenia Włoch należała do Królestwa Obojga Sycylii.

[24] Sulejman Wspaniały (1495-1566) – sułtan turecki od roku 1520.

[25] Konstantynopol (Stambuł, Istanbul, staroż. Bizancjum) – miasto w zachodniej Turcji, na granicy Europy i Azji, stolica państwa tureckiego od momentu zdobycia przez Turków w 1453.

[26] Franciszek I Angoulême de Valois (1491-1547) – król Francji od 1515

[27] Welserowie i Fuggerowie – niemieckie rodziny kupiecko-bankierskie, posiadające największe w szesnastowiecznej Europie sieci agentur handlowych i bankowych.

[28] Perpignan – miasto w południowej Francji (Langwedocja), od XII do poł. XVIIw. należało do Aragonii i Hiszpanii.

[31] Mediolan (Milano) – miasto w północnych Włoszech, położone w zachodniej części Niziny Padańskiej.

[32] Genua (Genova) – miasto w północno-zachodnich Włoszech, nad Zatoką Genueńską, od XI w. niezależna republika, w latach 1499-1528 pod władzą Francji, następnie zdobyta przez Hiszpanów pozostaje pod ich panowaniem do 1798.

[33] Wolfgang Prantner wielki mistrz Zakonu św. Jerzego, korespondent Dantyszka

[36] Jan III Avis – król Portugalii 1521-1557.

[37] Franciszek de Valoise (1518-1536) – syn króla Francji Franciszka I.

[38] Marcin Luter (Martin Luther) (1483-1546) – duchowny, niemiecki reformator Kościoła zachodniego. Henryk VIII opublikował w maju 1521 wymierzone przeciwko nauce Lutra Assertio septem sacramentorum. W nagrodę papież nadał mu honorowy tytuł defensor fidei (obrońca wiary). Odpowiedzią Lutra było opublikowanie Contra Henricum Regem Angliae.

[41] Eleonora Austriaczka (1498-1558) – siostra Karola V, była żoną Emmanuela króla Portugalii (1519-1521).

[42] Pasierbem Eleonory był ówczesny król Portugalii Jan III.

[43] Luzytania – obszar w południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, pokrywający się z terytorium Portugalii i zachodniej Hiszpanii. Tu nazwa zastosowana tylko do części hiszpańskiej.

[47] List nieznany, wzmiankowany w liście Michała Sandera do Dantyszka z Londynu, 9 lutego 1523 (IDL 3462)

[49] Por. Gel. 3.9.1-6; koń, którego pierwszym właścicielem był Sejusz, ściągał nieszczęście na swoich kolejnych posiadaczy.

[50] habere certo scitur] BJ certo scitur habere

[51] quidquid in buccam] por. Adagia 472: Quicquid in buccam venerit, Cic. ... Martial....

[52] Serenissimae Maiestatis Vestrae] BJ Maiestatis Vestrae Serenissimae