Transcribed from the copy 16

Ioannes Dantiscus to Cornelis De Schepper

Lubawa, 24.02.1536

IDL 1421

Office copy BUU H.155 f.197-208; f.197r. above annotation with Eric Benzelius’hand: Johannis Dantisci Responsum ad Cor. Scepperi litteras; f.198, 200, 203, 204, 206, 208 watermarks – crown (with the cross and the letter K) of the type: Picard, vol. I Kronen, no III.12b (Christburg, Koenigsberg, Memel, Sthum, Wilna, a.1534-1538); f. 207r. below anotation with I.D. hand: Misse sunt IX Marcii Gdanum ad D. Io(ann)em a Werd(en) etc. f. 208 damaged; f. 208r nothing written; f. 208v anotation with I.D. hand: L-rae C[.....] et R-nsu(m) [.........] L-rae Lund.

Printed in: De Vocht p.261-3; p.277; p.288 (register and fragm.); AT XVIII, nr 85, s.115 (register)

[f.197r]

Magnifice et eximie Domine et mi charissime Corneli.

Literas tuas VI^a Decembris Bruxellis datas fratri meo tuo olim Burgensi commilitoni ab ipso mercatore Stanislao Czipser, cui eas deferendas credidisti, XV^a huius mensis sunt redditae. Quas quum accepissem et ad calcem vsque non semel perlegissem, incredibili affectus sum voluptate, neque mihi temperare potui, quin tibi e vestigio responderem, misique istas Gdanum ad contribulos meos, vt quantum fieri posset cicius, ad te tuto peruolarent, fore sperans diu eas in itinere, modo commoda se offerat oportunitas, non immoraturas. Iam meas, quas hinc XXIII Decembris opera gentilium meorum ad te dedi, redditas esse arbitror. Illis non parua ex parte nouissimis his tuis, si recte perpenderis, respondi, nihilotamen secius adnitar rescribere tibi ad omnia, quantum res ipsa sciencia tua digna postular(e) videbitur. Gratum mihi fecisti plurimum, quod me de his cerciorem reddideris, quae in Monasteriensi ciuitate cum misero anabaptistarum rege et Bernardis eius complicibus egisti. Non facile eos a se Sathan separari permittit, quos in dicionem suam totos semel[1] accepit. Quod autem Antuerpiam et ad tuos sospes cum communi nostro amico domino Gotscalco[2] redieris, fuit mihi oppido quam gratissimum. Oblectauit me etiam non vulgariter, quod tu cum amicis et praesertim domino Vito Herle mei memineri et, quo gracius mihi nihil esse potuit, quod domi omnes recte valere offenderis, Ascanium inprimis illum tuum crassiusculum, quem ut tibi quamdiutissime

[f.197v]

vivat teque multis virtutibus cum aetate ornatus, te, inquam, iam senem et decrepitum, honestet omnique gaudio et voluptate afficiat, vel felicem auum si non episcopi patrem faciat, ex animo faveo et a Deo praecor. Coniugi tuae feminae virtuosissimae dulcique nostro amico domino Laurino decano omnibusque nostris, quorum nosti, amicis opto fausta omnia. Pro nouis et felicissimis successibus caesaris, in quorum expectacione non sine magno fui hucusque desiderio, quam possum gracias habeo, vtque me semper de iis copiosissime participem facias, vehementer te obsecro. De iis, quae apud nos aguntur in calce literarum vicissim tibi imparciam nihilque omittam, quod sciencia tua dignum existimabo. Quod, vt scribis, apud vos secura in pace vivatur, quantumuis Dani, Holsatae et Lubecenses tumultuentur[3], non parum me oblectauit. Vtinam vobis securitas et pax illa sit perpetua, solet enim tempestatem summa praecedere tranquillitas. Vereor, ne ob mortem Roffensis, quam Deus non sinet inultam, Anglia aliquid monstri alat. Quod a vobis et Hispanis per Alcidem vestrum, cuius amita satis inhumaniter ob pellicatum habetur et apud Anglos tractatur, trucidandum restat. Vnde noui motus excitari possent, quos tamen non velim, nisi pro publica orbis Christiani et vestrum omnium pace fieri. Deus iustus erit iudex et vindex. Danos, Holsatas, Fredericum comitem palatinum respicere incipientes oratoresque misisse libenter intellexi. Dominus Deus eum

[f.198r]

det principibus animum, vt tandem ad concordiam conuertantur, sine qua, quod bella ipsa declarant, homines redduntur peiores et crudeliores bestiis. Quantumque mihi dissidium hoc Daniae reg{u}um placuerit, ex nouissimis meis habunde accepisti et, vt reor, in animum admisisti. Praeterea, quid <de> ill(ustrissimo) duce Friderico senciam, et quam illi fortunarum accessionem non inuideam, vt etiam eum ditissimorum regnorum regem esse velim, modo a conflictacionibus abstineatur, quibus mutuis commerciis non parum incommodatur et totum hoc vestrum ac nostrum mare reddetur infestum. Quae si diucius durare debebunt, nescio quibus plus detrimenti, vestris ne an nostris, sint allaturae. Sine ceruisia quidem nostra credo quod viuere possitis, ceterum sine pane, cuius copia vestratibus hinc subministratur, vos videritis. Scribis, quo in statu res vestrae sint, vt eas vicinis meis referre possim. In eo gratum mihi fecisti plurimum, verum longe secus atque tu edoctus es, tractatus hos factos esse accepi ab iis etiam, qui se profitentur certam harum rerum habere scienciam. Vtpote, quod in pactis illis clare expressum sit, vt si ducatus Holsaciae vel Dania bell(o) vexaretur, quales suppecias caesarea maiestas contra domus Burgundiae culilibet parcium mittere et ferre debetur et vicissim. Item, quod caesarea maiestas tolerare posset, quod vnus serenissimi olim Frederici Danorum regis filiorum in paternum solium eligeretur et susciperetur. Insuper, quod annua pensio quattuor milium flor(enorum) praesenti electo Danorum regi, quum nondum electus esset, a caesarea maiestae inscripta, seniori fratri eius, postquam ipse in Danorum regem assumptus esset, cedere deberet. Ex iis longe aliud liquet, quam quod in praesenciarum q(ue)ritur. Cuperem tamen et a te scire, quomodo ex vero ista habeant, sit in iis rebus plerumque, vt solet,

[f.198v]

quod suam quisque Spartam, quantum potest, eruat. Imping(is) nobis, quod partes Holsatae pecunia, nauibus, et milite iuuerimus, quodque ob id non magnas gracias apud palatinos simus meriti. Vnde ista habeas et quibus autoribus, summopere a te cercior fieri desidero, mallemus enim optimorum istorum principum graciam, etiam si parum nobis prodesse possit quaqmque vix vsi sumus vel forsan vtemur, quam illorum ullam, quam nos sciamus interme<a>nte causa, indignacionem. Quod autem, vt nos excuses, praetendis hoc nos fecisse ad Lubecensium compescendum furorem, amice tu quidem interpretaris et apud alios, vt scribis, depraedicasti. Debeturque tibi ob hoc officium a nobis et habetur non parua gracia, praecipue vero, quod serenissimum regem nostrum, cuius tibi cognitam commendas prudenciam, inuitum cogi ad arma asseris nullaque re minus delectari, quam principum fouendis discordiis. Quumque hoc certo scias praeterea et in quos vsus pecuniae et milites nostri conuerti solent, satis mirari non possum, quomodo eiusmodi ad vos fama vel pocius rumor aduolarit teque ad ea credendum induxerit. Quocirca impense a te peto, vt eos calumniatores pocius quam delatores ex nomine mihi declares, ne apud nostros confictum esse putaretur, quod ad eum modum apud vos sparsum est. Inficias non eo, quod et in nouissimis ad te perscripsi, magnificum marchionem Albertum vicinum meum sororio suo pro affinitatis iure, quibus modis potuit, consuluisse. Sed de iis hactenus.

Non possum non laudare, quod serenissima regina Maria, vt dissidentes principes componere posset, mediatricem[4] se obtulerit. Quod vero Illustrissimus, vt scribis, Holsaciae dux eam oblacionem suscipere recusauerit, responsum ipsius domini ducis ad literas serenissimae dominae reginae Mechliniae XXVII Iulii praesenti anni datas non continet. Quandoquidem in eo habetur, certo mihi relatum est, quod se dux ille offert

[f.199r]

imo et ferre potest, quod serenitas eius tractet amicabilesque tractatus proponat, modo tempus et locum ad id constituat, quo ipse dux cum amicis suis commode convenire possit. Ad eam propensionem nihil illi fertur esse responsum. Quae si sic se habent, non est quod in duce merito causari possit, non tamen excuso vel accuso quempiam. Idem et in eo facio, quod scribis caesarem ex Aphrica et Sicilia coniuisse, vt operam daretis, vt omnia amice componerentur reiectamque ab altero esse eam condicionem, vnde alteri non superesse aliud, quam quantum aequitate amicis et opibus possit experiri. De iure iam non disputo, cuius racione vivente adhuc patre, apud quem totum est, si quid est istiusmodi experiencia intenditur. Verum, q(uod) iuste fieri p(otes)t, vt nouum bellum geratur, quum Ill(ustrissimus) dux Holsaciae electus Danorum rex ad literas comitispalatini Frederici ex Heidelbergk vltima Septembris praeteriti datas ex castro suo Gotdarff XVI Nouembris, vt certo compertum habeo, rescripserit, quibus modis pater eius rex Fredericus pro regno Daniae et bellum gesserit, et in eo rex effectus vltimum clauserit diem, quaque racione ipse successerit. Et quod causa haec in iudicio camarae imperialis tractata fuerit, in qua adhuc pendet indecisa. Ad eamque denuo se respondend(um) duci Frederico palatino, si quid equitatis habere praetendit, immo et coram electoribus aliisque principibus iudicibus tamen non suspectis submittit. Vnde non obscuro liquet, quod ill(ustrissimus) Holsaciae dux electus Danorum rex non solum amicam composicionem, verumeciam iuridicam cognicionem ferre

[f.199v]

potest. Quae si sic, vt edoctus sum, acta sunt, vtque literarum exempla prae se ferunt, quae legi, nescio si ab aequo iudice in hac controuersia quicquam desiderari posset, quod Holsata[5] non praestitisset. Mihi hic non seritur neque metitur. Videant quorum interest. Tecum vero in iis ago vt amicus cum amico. Nihil magis indignum, quam duas Danorum regis filias nudas esse eiectas patrimonium illarum detineri. Facile tecum sencio, ceterum accepi ab iis, qui constanter affirmarunt Ill(ustrem) Christianum e(lectum) Danorum rege<m> vnam illarum in coniugem sibi dari postulasse repulsamque retulisse. Fuit quidem ille, meo rudi iudicio, illa non indignus, vtpote quam et ipse et illa ex eodem stemmate et dominio, paterna eadem processerint. De patrimonio q(uae)l(ibe)t eis vel detinea<n>t(ur) vel debea<n>tur, alii iudicent, porro dotem ill(ae) deberi clarum est. Quae si pro illius regni iure et dudum obseruata consuetudine queretur, non ambigo, quin bonis modis illam assequi possit, et iterum repetens Holsatam a pac(is) mediis auersa(ri) ad illaque mi(ni)me intendere, aliud certe mihi de illo persuadendum, quod amancior et cupidior pacis vix sit alius, modo in ea non turbetur. Maxime autem cum caesareae et regiae Romanorum maiestatis camerae iudicibus in quantum de iure debet aliisque non suspectis iudicibus iusticiam suam committere cognoscendam non veretur. Praeterea de patre illarum principum, si peccata ipsius in perpetuum eum carcerem intruserint, te nihil dicere scribis, nisi quid ista ad filias? Patris iniquitatem filias quidem ferre non debere et sacrae literae testantur, ab odio tum eorum, quibus eiusmodi iniquitas intollerabilem attulit afflictionem, immunes esse non possunt, nihilosecius quid illis de iure cedit, adimi non deberet, neque, vt arbitror, per electum regem adimetur, postquam securius solio insidebit paterno. Quod vero praeter ius gentium et turpiter, vt scribis, cum patre transactum sit, in eo neque defendere, neque quemquam offendere velim. Hoc vnum fere compertum habeo ipsum

[f.200r]

tranquillius meliusque in victu et omnibus tractatum viuere in ea, qua est, captiuitate, quam quum esset apud vos in captiua et paupere libertate. Non est tibi incognitum, quanta in egestate et ludibrio spectaculum omnibus in lira delirauit tot annis, quod etiam ob 50 florenos, quibus hospiti Bruxell(is) soluendo esse, non potuit ad exercitum illum acephalum se conferre et in eam calamitatem incidere coactus fuerit. Quae inde miseris Hollandis et aliis incommoda et detrimenta illata sunt, nocior in caelo fabula nulla fuit neque ista sine iusti Dei iudicio euenisse existimo. Quo et reliqua, quae eventura restant, fient. Quod iocaris ob minas victorum te nostra cereuisia cariturum clauso mari et interdictis commeatibus, tu da operam, vt vestra parte peruium mare, quod nouo bello infestum reddere minacium polliceor tibi potum nostrum non defuturum, eumque non minus bonum, quam quo ipse cum amicis aliquando pro tua, vt apud[6] nos vsu receptum est, vtor salute. Admones me serio praesulum omnium muneri conuenire, pacem vbique, quoad possunt, bellum nisi cum viciis procurare, et quod vicinus sim principi potenti, et affinitate cum illustrissimo Christiano duce Holsaciae, qui se regem vocat Danorum, viderique tibi expedire[7], si illi suaderetur, vt tutam et certam mediocritatem praeferret summis et incertis. Idque alienum non esse a praesulis officio, neque mihi contemnendum consilium videri posse, vtque tua ex ordine repetam. Nondum esse malorum, quae ex causa imminent, principium, nisi temporius[8] obex ponatur, idque fieri non posse, nisi per viros bonos. Et, quod tu facile in te recipias, ill(ustrissimu)m ducem Fredericum pertrahere ad aequas condiciones

[f.200v]

et a bello etiam auertere. Si quis modo sit, qui aduersam ipsius partem ad eadem promoueat. Vereris autem, quod victoria ferox animus speciosa magisque secura consilia admittet. Philosophar(is) item in victoria, quam pauci hactenus vel sequi sciuere aut voluere. Temperancia opus esse et, quod facilius paretur, quam conseruetur, eamque labilem esse, nisi aequitatis robore fulciretur. Teque mihi haec am(i)co? amico scribere.

Haec ego omnia, mi charissime Corneli, sane intellexi et pro mei intellectus tenuitate apud me expendi, vnde factum est, quod has mecum diucius retinueri(m), quo tibi certo, quid in iis spei habeam et quid eo in negocio fieri posset, ad vnguem rescriberem. Missurus sum igitur ad ill(ustrissimu)m dominum marchionem Albertum ducem in Prussia eaque omnia in noticiam eius deducturus, neque meae adhortaciones et persuasiones eam ad rem facientes deerunt. Quicquid ab illo mihi respondebitur, quum redibit nuncius, annotabo. Hic itaque tam diu scripcio mea haerebit et ad te rescribendi, quemadmodum in literarum exordio legisti, institutum, quodque scripsi XV^a mensis huius Ianuarii vix futuro absolui poterit, alioqui nihil a me certi, quod scire desideras, hoc tempore acciperes. Quumque officii mei me commonueris[9], videris equo vltro currenti calcar addidisse, nosti enim, quam fuerim a dissidiis semper alienus et quantopere in contrahendis conciliandisque amiciciis, animisque ad pacem et concordiam inducendis diligens atque studiosus. Qua de re, quod in tuis innuis, non grauate suscepi me vtpote omnem apud vicinum meum daturum operam, si ad pacem, a qua animum eius minime abhorrere scio, dissidium hoc perduci possit. Tu vicissim,

[f.201r.]

quum scribas illustrissimum c(omitem) palatinum in te recepturum, vt aequas condiciones accedat et a bello auertatur, quod polliceri p(rae)sto, sicque a duobus nobis, non a pessimis viris, hoc negocium agetur vtque, quod vtri(n)que cupimus, Deo bene fauente transigi possit, nihil quod in meis viribus et facultatibus erit a me desiderata paciar. De iis itaque hactenus.

Postquam misissem ad illustrissimum dominum marchionem Albertum ducem in Prussia in his omnibus, quae ad me perscripsisti fratrem meum, quem nosti, Georgium, ille dominum ducem eo tempore domi non reperit secutusque in venatione illum offendit, eique ordine omnia, quae in mandatis habuit, recensuit. Quem, quum benigniter et libenter audiuisset, conscriptam ei ad me instructionem, vt vocant, pro responso dedit. Quae in compendio haec continebat:

Quod illustrissimus dominus dux grato animo omnia ea, quae ex tuis scriptis ei communicassem, accepisset eaque praesertim, quae pacificacionem istorum pro regno Daniae dissensionum concernunt, et quod nihil ei evenire posset gracius, quam si eius opera ad eam composicionem adminiculum aliquod accedere posset. Quod oppido quam libentissime praestare velit, maxime quod vtrisque illustrissimis duci Frederico comiti palatino, cui amicum in modum[10] libenter inseruire cuperet, electoque Danorum regi domino Holsaciae et sanguinis et affinitatis necessitudine esset iunctus. Quumque compertum haberet, ex literis e(lecti) Danorum regis, quibus in iis domino Frederico respondit, ipsum a iudicibus non suspectis iuridicam cognicionem siue amicam composicionem ferre posse, neque fugere caesareae et regiae Ro(manorum) Maiestatis el<e>ctorumque ac aliorum principum super hac controuersia de-

[f.201v]

-claracionem. Decreuisse igitur ad eundem e(lectum) Daniae regem proprium mittere nuncium, illique significare, quod non posset non moleste ferre, si conceptum ho<c> dissidium inter eum et ducem Fredericum palatinum ob id, quod ille racione coniugis suae ad se spectar(i) praetendit, alcius radices figere et crescere deberet. Quapropter rogare illum plurimum, quum et ipse et ill(ustrissimus) dux Fredericus sibi sanguine et affinitate sint proximi, vt non grauate consentire et permittere vellet, quod ipse inter eos tractare et quantum ex Dei gracia concederetur, quae pacis et concordiae sunt, componere posset. Et si ipse forsan vnus ad tantum negocium sufficere non videretur, quod alios quosdam principes sibi iungi permitteret.

Ad eum modum misit ad me ill(ustrissimus) d(ominus) dux Prussiae literarum exemplum, quas scribit se iam ad e(lectum) Da(norum) regem misisse. Neque dubitare se quin postulacioni suae acquiesceret. Ceterum in eadem instructione ill(ustrissimus) d(ominus) dux se exhibet et offert ill(ustrissimo) duci Frederico palatino ea in causa non minori propensione opera te diligentia, quo ad amicam composicionem deduci posset se vsurum, atque si causa eius esset propria, petitque a me impense, vt quibus modis et mediis istiusmodi composicio fieri deberet, per te ab ill(ustrissimo) d(omino) palatino exquirerem, ne d(icatu)r ipse e(lectus) Da(niae) rex in eos tractatus consentiret, condicionesque et media a duce palatino non haberentur, omnia concepta redderentur infecta, et quod habitis iis mediis si forsan e(lectus) d(ominus) rex in quibusdam se sentiret grauatum, dux Prussiae de alteris ad alia transire posset, ne adeo subito totum hoc tractationis inficeretur

[f.202r]

negocium et sine fructu et commodo euanesceret, vtque in iis tractandis domino duci Prussiae crederetur. Vnde ipse tanto fidelius accuraciusque se in omnibus gerere pollicetur, hac nihilominus adiecta lege, quamdiu eiusmodi tractatus durarent, vt ab omni hostilitate et non amicis machinis dominus dux palatinus se contineret, alioqui nihil ex vsu et re illius fieri posse, immo ansa daretur aduersae parti ad molimina et hostiles conatus propulsandos, quantum valeret maxime. Sicque quod bonis et amicis modis ill(ustrissimus) dux palatinus habere posset, inimicis conatibus vix vnquam assequeretur. Qui ne succederent, dux Prussiae adniti, quantum potest, paratus est vt is, cui nihil pace charius, modo a vobis tales proponantur condiciones, quae paci conveniunt. Neque mea, quum tu me huic rei implicas, pro aequitate opella deerit, in quod promittis strennue exequere, vt si forte a Deo misericordiam nacti id, quod paribus votis optamus, perficere possemus.

Commiseram etiam per fratrem meum ill(ustrisssimo) duci Prussiae referri, quod scribis eam esse viam, si res componi posset, per quam nonnulli sibi caesareae maiestatis graciam et imperii fauorem conciliarent, vix vnquam alias securitatem sibi aut liberis suis paraturi. Idipsum dominus dux minime fastidiuit[11], quin pocius omnem obtulit operam ad ea omnia, in quibus caesareae et regiae maiestati atque adeo ipsi illustrissimo domino duci palatino commode inseruire posset, v(n)am/n(ull)am vnquam de ill(ustris) maiestatibus et imperio benemerendi occasionem omissurus. Haec omnia quemadmodum per fratrem meum et per eam, cuius memini, instructionem ad me nomine ipsius ducis in Prussia sunt perlata, quo de singulis

[f.202v]

possis esse cercior, in noticiam tuam deducenda existimaui. Quum itaque iam erit velis remisque intendere, quo negocium hoc sic per te et me, ad quod tu me induxisti, inceptum ad optatum portum perferatur. Vt ad tuas literas redeam, neque a vulgo ignorari scribis, quam graue aes alienum bellatores isti contraxerunt. Dumque cupiditati suae student, quae sua sunt, discriminibus obiciunt. In iis nihil eos moror. Factum est ho<c> ipsum prius a multis neque male quibusdam, ad quos fortuna inclinauit, cessit, plerique etiam pessime ad eum modum et creuere et decreuere multi. Sicque tum imperia, tum regna facta et fracta sunt aliquocies. Eum cursum mundi vanitas habuit et habitura est semper. Passibus ambiguis fortuna volubilis errat[12]. Quod autem ab altera parte quam tu neque abs re mordicus tueri videris, omnia adhuc sint integra, velim quidem, vt mea integritate manerent accederentque plurima in dies, quibus auctiora solidioraque sedulo redderentur. Quod fieri nequit, si aleae committantur Martis. Ex qua ne victores quidem multum emolumenti referre sunt soliti, ob idque prudencia et modestia, quam non immerito in charissimo domino et amico meo duce Frederico palatino laudas, erit, vt arbitror, caucior neque praeferet quieti grataeque animi tranquillitati, quam in hoc clarissimo coniugio est post tot exanclatos labores assecutus, dubios molestissimosque bellorum tumultus atque eventus.

Neque nobis clam est, quid cum reliquiis ordinis furciferorum in Germania tractatum sit, et quibus modis ad nos perfringere intendant ill(ustrissimu)mque Philippum comitem palatinum elegerint et nescio quae castra in aere struxerint. Quae omnia Deus temperabit, quem nobis etiam non defuturum speramus. Proinde, si quid contra Lubecen(ses) eiusdem factionis est farinae gestum fortasse est, non est, quod in admiracionem te ducere debeat, neque idipsum, vt scribis, i(m)p(ro)bas, t(u)m vt cupiditati fines[13] statuantur. Quae tamen apud

[f.203r]

nos ea non est, vt quempiam suo iure spoliemus, verum vt tandem pacem habere possimus, ad quam vt intendas, quemadmodum in nouissimis abs te summopere rogaui, itidem et ad praesens, quantum possum impensius, oro vehementerque obsecro, polliceri tu quidem te illam suasurum quoad haberi poterit, honesta, ea profecto inhonesta non erit, si quisque eo, quod suum est, erit contentus. Dotem re vera illustrissimo duci palatino deberi nemo sanae mentis negari potest ad eum, et si quid aliud est, assequendam, modo a vobis tolerabiles condiciones proponantur, facilem reor esse aditum, si per amicos tractatus et non aliis machinis quaeratur. Haec sola est, quam a me scire cupis, ad hoc negocium spes, neque vos frustrabitur, sed ea in re amice procedetur. Quod ego possum, quum, vt nosti, prodesse studuerim semper, non grauate offero. Cumprimis rescribe, quid per me[14] fieri vlterius velis – non me labor iste grauabit etc.

Ill(ustrissimu)m marchionem de Zenette comitem de Nassau podagra scribis cruciari. Illi nouum non est, obcalluit ferae, principum hoc est et delicatorum aegritudo, velim tamen et precor ei a domino Deo valetudinem prosperiorem, ad quam si quid adminiculi praestare possem, quum eum habeam charissimum, nihil est quod facerem libencius. Rogo, quum conveneris cum illo, me in veterem eius benivolenciam commenda omniaque[15] fausta precare. Ab iis molestis doloribus Deo gracia hic totus sum liber. Tu scis, quam male ab illis tocies sim habitus, a quibus hic me Ceres nostra reddit immunem, neque adeo Bacchus Hungarus et Morauus, quo hic certo modo vtor, ferax est podagrae, quam Hispanus vel Gallicus. Solet etiam ad eam aegritudinem multum conferre caelum, humidique aeris subtilitas, qui facilius in regionibus illis feruencioribus quam noster crassior penetrat. Sumque in hoc natiuo nostro solo et sale per Dei graciam longe sanior atque valencior, quam cum essem tecum in externo. Neque in principio huius senii, quod prima Nouembris quinquagesimum annum ingressus subii, quicquam mihi deesse, queror quod, quod oculorum acies incipit fieri ad lectiones et scripciones hebecior, non tamen, quamdiu me tueri possum, specillorum capiam vsuram.

Pro nouis de Galliae rege, Ducatu Mediolanensi, Helueciis, Gelriae duce, et quod Erasmus noster in ea, qua est, aetate perpetuoque versatus in literis strennue pileum et episcopatus, quod non possum non summopere probari, recusauerit, magnam tibi graciam habeo semperque habiturus vberiorem, si me crebro de iis, quae ad vos perferuntur, cerciorem reddes. Gratum mihi fecisses plurimum, si de quo scribis Erasmi Ecclesiasten ad me misisses, adhuc liber iste ad nos non est perlatus. Psalterium Czui(n)glii nihil[16] moror vt legatur. Si in aliis eam praestitisset[17] pietatem, sibi et reipublicae Christianae melius consuluisset, accepit enim, quem meruit, exitium.

Quod petis, amice mee charissime, fratribus, sororibus, quas tres et omnes hic libenter habeo, atque aliis meis amicis commendari, facis tu quidem pro tuo veteri in me amore. Illi tibi vicissim tuisque omnibus faustissimaque quaeque precantur, tuique desiderio videndi tenentur maxime. Atque vtinam se talis offerret occasio, qua ex re et dignitate tua hic a nobis videri possis, nihil nobis magis gratum et optatum accideret.

De adolescente Carolo vicini tui filio scripsi tibi in nouissimis, quod is omnium rerum mearum custos in eadem mecum vivit et dormit camera, crescetque, ni fallor, in virum bonum, matrique in adiunctis his rescripsit.

[f.204r]

Dominum Georgium Klingenbeck, qui Madricii nobiscum non iniucundam habuit consuetudinem, iis diebus scias Lunenburgi et in illis partibus a domino suo duce in Prussia missum fuisse neque adhuc rediisse, alias, quod a me postulasti, fecissem non grauate. Arbitror te cicius quam me illum conventurum. Vir, vt scis, est industrius. Iam tandem, vt existimo, tibi ad omnia, quae scripsisti, satis habunde rescripsi, si quid restat, quod a me scire postulas, idque praestare potero. Tu copiosioribus iis {iis} meis exige, non paciar te latere quicpiam, quod in mea est sciencia, hocque eo ordine, modo et fiducia, qua inter nos convenit semper.

Quae apud nos aguntur sic habent:

Serenissimus rex meus cum rege iuniore, regina et non inuenusta filia Isabella Vilnae in valetudine agit prosperrima.

Mosci tota ista hieme, cuius frigoris et congelacionis opportunitate multa minabantur, ne vnum quidem pedem contra nostros efferre[18] audebant miserantque pauloante, vt nuperrime ad me perscriptum est, cum magno equitatu Vilnam oratores suos. Quid autem cum illis tractetur, vel iam confectum sit, adhuc in publicum non venit, res tamen omnino ad pacem inclinare videtur, ex ho potissimum argumento, quod pro vere futuro de conscribendis militibus nihil apud nos auditur.

Ceterum tota Regni nobilitas in conventu Petricouiensi, qui ad festum sanctae Caterinae fuerat institutus, in expedicionem, vt nos vocamus, generalem contra Valachum consensit. Isque, vt in Deum confidimus, perfidiae suae vltimas dabit poenas.

Scripseram tibi in nouissimis de vacantium tum episcopatuum nostrorum distribucione. Accessit interim post mortem desideratissimi patroni mei, reuerendissimi

[f.204v]

episcopi Cracouiensis, cui dominus Deus aeternam beatitudinem concedat, noua iterum permutacio, de qua in prioribus etiam memini. Verum longe me fefellit, quam tum conceperam, opinio, indigno enim cessit episcopatus Cracouiensis, qui dignissimo debebatur. In causa virgilianum hoc fuit: Tanti dux femina facti. Quod ne reuerendissimo Ioanni Choincio, quem tu Praemisliensem episcopum noueras, propter eius bonas dotes et virtutes, aduersata est semper, illiusque opera episcopus Posnaniensis Ioannes Latalszky, vir quidem aulicus bonusque simposiastes, elementorum vero nedum literarum expers, in episcopatum Cracouiensem successit. Tantae molis erat, possitque merito dici: Inferos nunc Meliboee piros pone, ordine vites; Mopso Nisa datur etc. Ambiuit episcopatum Posnaniensem, quem optime nosti, nothus noster, et assecutus est, ex Lithuanis quidam non de postremis patriciis Ianouen(sibus), qui regi iuniori omnia bona sua hereditaria in Lithuania post mortem suam consignauit et libere cessit. Nactus est episcopatum Vilnensem(?)[19]. Quomodo apud nos res ecclesiastica per eas columnas fulcietur, vtinam cum magno discrimine aliquando non experiamur. Reuerendissimus dominus Choincius, communis amicus noster, in episcopatu Plocensi bene contentus, qui et meo vicinus est, omnibus modis, si posset, ab aula se extricare contendit. Vereor, quod conatus eius vix succedere poterit, neminem enim de magnis viris in aula nostra scio, quo minus carere negocia regni valeant, et qui omnibus principibus nostris ad omnia vtilior esset et commodior. Vnde omnino auguror, quod de vno officiorum cancellariatus aut vicecancellariatus, quae adhuc nulli sunt concessa, onerabitur.

Decessere nobis paruo tempore viri primarii ex consilio regio non pauci, et nouissime V^ta Ianuarii ill(ustrissimus) dominus Andreas

[f.205r]

comes de Tanczin, castellanus Cracouiensis, qui superiori anno ?tura(m), quod rari s(ae)c(u)lis retroact(is) fecer(un)t, ex Constantinopoli profectus erat Hierosolymam, statura quidem vir, si meministi, exiguus ac paruus ingenio vero sublimi<ssim>us multisque nostris procerior.

Dominus Deus quam diutissime nobis senem et vere sanctum principem nostrum in vita conseruet, possimus id Ouidii ad eum dicere: A vestra pendet nostra salute salus.

Hic fere habes omnia, quae a <me> sciuntur et hinc, vt scribantur, digna mihi visa sunt. Quae in vtraque Pannonia aguntur, vos latere non arbitror, neque ea, quae de profligatione regis Persarum Zophi Turcis facta scribuntur. De Barbarossa ad nos perlatum est, quod relicta Aphrica ducens secum vxores et liberos cum XXII velis Constantinopoli illaesus et integer non sine paruis tesauris applicuerit, a Turcis magno cum honore exceptus et triumpho.Quem illi 3-bus diebus celebrasse feruntur. Caesaream item maiestatem in diuae Catarinae festo Neapolim magna cum pompa et gloria ingressam, qui quidem ingressus durasse scribitur a primo mane vsque ad medium noctis, et quod paulopost Romam conferre se debuerat cum pontifice de concilio omnino conclusurus. Tu, si quid in iis aliisque omnibus, quae passim ad vos ex tota orbe perferuntur, verius et cercius habes, vt mihi imparcias, summopere oro. Et, ne quid praetermisisse videar, memini, quae ad me ex Lunenburgo scripsisti de controuersia virorum Hollandorum cum gentilibus meis, ad quam, qualis sit, sciendam commodus se mihi hic pauloante obtulit spectabilis dominus Ioannes a Werden, burgrabius regiae maiestatis Gdanensis capitaneusque Newenburgensis, vnus de meis singularissimis amicis. Qui mihi recensuit causam illam adhuc pende(re) a tempore belli, quod hic ante 70 annos durauit annis 14, racione

[f.205v]

quaru(n)dam pecuniarum, quam Hollandi in arcam quandam singulis <annis> Gdani iudicialiter ad id condemnati reponere et soluere Gdanensibus consueuerunt. Quam pensionem seu solucionem Hollandi a multo iam tempore ob id retinuerunt, quod in eo bello sine illis ea arca aperta fuerat, quod tum vrgens exigebat necessitas. Ideoque eiusmodi solucionem detrectassent hactenus, quodque hac in re nulla futura esset difficultas, quandoquidem sub literis commeatus, vt soliti sunt prius, tuto Gdanum venire possent, neque Gdanensibus necesse esse, quod eam ob causam nuncios mitterent, extra eum ordinem, in quo res coepta est, et tamdiu haesit, quicquam tractare deberent. Haec sic ab ipso burgrabio et prothoconsule[20] Gdanensi habui. Tu si quid in iis, quod in vsum et rem vestracium praestare deberem, per me fieri velis, significa. Omnem tibi meam propensionem et quicquid in mea erit facultate vltro offero. Oneraui te superioribus literis catalogo amicorum, quod et ad praesens omittere non possum. Inprimis abs te maiorem in modum peto, si colendissimum meum dominum, reuerendissimum cardinalem Leodiensem aliquando conveneris, vt me illi, quantum possis, diligencius commendes. Acceperam hic nescio quo rumore, quod in grauem caesareae maiestatis et serenissimae reginae Mariae indignacionem incidisset ob id, quod quendam secretarium Traiectensem sub literis saluiconductus caesaris et reginae capite priuari iussisset, magnamque inde apud vestrates ortam fuisse tragoediam. Quae res certe, quia huic humanissimo praelato ob eam oblacionem per te mihi Antuerpiae factam et multa benignitatis in me officia optime volo, plurimum me conturbauit. Vt me de iis edoceas, impense oro. De ill(ustrissimo) comite de Nassau prius scripsi. Ceterum ill(ustrissimum) comitem de Buren eiusque filium Maximilianum contubernalem nostrum dominum de Boueris, qui penitus mei oblitus est, dominum item de Bergis vt meo nomine plurima salute imparcias, quaeso. Non potest mihi non esse optimorum hic hominum dulcis memoria, cum quibus, quod scis, tot iucundos dies noctesque interdum transegimus. Hospitem praeterea meum, Bruxellensis ecclesiae thesaurarium cum omnibus, qui solebant nobis adesse, conuiuis saluere iubeas.

[f.206r]

Quum hic pro tempore veris in meis obambulo amoenitatibus, quae etiam ad caeli nostri temperanciam non solent esse mihi insuaues, reminiscor subinde hortorum vestrorum fragranciam et vicorum, qui proinde apud nos veram eam eleganciam, nitorem, cummulataeque terrae pulcerrimam composicionem, in qua herbae et flosculi vestri gratissimo ordine nascuntur, hic habere non possumus, tum quod harum voluptatum homines gnari nobis non sint, tum etiam quod apud nos diucius quam apud vos duret hiems, quae istarum rerum breuiorem nobis efficit delectacionem.

Praeterii, quem cum primis collocare debui, reuerendissimum dominum meum, episcopum Bruxinensem, reuerendissimum dominum Panormitanum, quibus me summopere commenda, et si quid in re ob eam humanitatem, qua me sunt prosequuti semper, hic eis vsui esse possem, operam meam polliceare. De Ioanne Lal(l)eman(n)to, quam apud vos existimacionem habeat, si forsan priorem ingenio suo versuciori rota figulari abiecerit et meliorem nactus est, quoque vitae genere vtatur, mihi describas.

Si adhuc in aula vestra bonus et communis amicus noster, magister curiae dominus Schreyberstorffer cum sociis nostris d(ominis) Ebersdorffer, Metzko et aliis agunt, vel vnum quaeso poculum cum salute eis meo nomine propina.

De Campense prius scripsi, quum illum eruditissimumque nostrum Cocleuium/Coclenium et cum vxore Gem(m)a fratri sui ad te venire videris, salutem illis ex me dicito. Legi iis diebus non ineruditi et pii viri Marci Maruli opus, quod Euangelistarium inscripsit, mire mihi in omnibus, quae religionis nostrae sunt, satisfaciens. Neque, vt ingenue fatear, dictionem latinam planiorem, nitidiorem, minusque affectatam, seruata Latini sermonis puritate, legi vnquam. Si quid de vita eius, in qua illum adhuc esse arbitror, compertum habueris, mihi peto impartiri. Edidit praeterea libellum quinquaginta parabolarum, de religiose vivendi institucione

[f.206v]

alium, et de imitacione Christi. Quae opera eius et quicquid praeter Euangelistarium eius haberi potest, emi pro me committas. Intellexi opera diui Augustini per Erasmum recognita apud vos haberi Luteciae vel nescio vbi in Gallia impressa. De Bibliis prius scripsi, vt et illa pro me emantur. Rogo insuper et Lactancium, Strabonemque, Herodotum, Thucididem, Oppianum, Philostratum, Lucretium, Ausonium, et quicquid Hermolai Barbari apud bibliopolas habetur, velis alicui iniungere, vt quantum castigaciora inveniri ea opera possint, pro me emerentur. Tu pecuniam ad meam fidem impende, quam magna animi cum gratitudine quantumuis copiosa fuerit, per Fuggaros apud vos tibi soluam et rependam. Libros vero in vas aliquod firmum compactos Gdanum mari ad manus domini Ioannis a Werden transmittas. Quicquid nauarcho pro vectore reponendum erit, quum tu minimis literulis idipsum designaueris, ipse dominus a Werden exoluet. Iam, quantis te negociis onerauerim, vides, hocque amicicia et mutuo nostro amore fretus. Tu vicissim, si quid hic pro te possum, mihi iniunge et impone, nulla mihi sarcina futura est levior. Contendo hic bibliotecam, quandam post me suo tempore relinquere, sumque ea in parte vere elephas, qui quum natare nesciat, libenter tamen circa aquas versatur. Itidem cum libris mihi accidit, quorum copiam libencius, quam multa auri siue argenti pondera, video. Cum tamen in litteris nimis sim versatus mediocriter, reputans hoc apud me adagium: neque natare neque litteras, gloriari soleo, quod primum quidem satis exacte sum assecutus; hoc vero secundum et potissimum vix ultimis labris. Unde quantum aula et principum negocia mihi sine fructu boni temporis absumpserunt, dum apud me recogito, non possum non vehementer affici, intusque in animo torqueri, quandoquidem nunc primum

[f.207r]

video et non sine dolore sencio, quantum mihi ad veram pietatem ad eumque statum bene dirigendum, in quo indignum me Deus per suam misericordiam esse voluit, quantum denique ad multarum rerum cognicionem, quam me habere opporteret, mihi deest. Vtque hoc delictum et ommissionem pacto aliquo in ea adhuc satis robusta aetate resarcire possem, quum nemo senex sit ad discendum, velim frequenciori lectioni intendere, quae nisi in bonis libris fiat, in quibus pietas, sapientiae cognicio, et quibus modis ab ista temporaria ad vitam illam caelestem beatorum spirituum pervenitur, clare habetur, perniciosa nobis sit lectio. Haec itaque diffusius ad te perscripsi, vt si quid eiusmodi librorum apud vos reperitur, mihi eos comparari, vel saltem indicem, si quos prius haberem, mittere velis, rem mihi apprime gratam facturus. Non occurrit impraesenciarum aliud, quod tecum amplius esset colloquendum, satis, vt reor, ampliter accepisti omnia. Hoc vnum dumtaxat pro epilogo addendum censui, vt quicquid in hac prolixa scriptura legeris, non aliorsum aut alia a me mente scriptum intelligas, quam mutua nostra coniunctio solitaque fiducia exposcit. Qua in re plura adderem, nisi te ea prudencia rerumque dispicencia praeditum esse scirem, quam nulla commonicione alia egeas. Ob id neque rethoricari, neque fucis etiam minimis, qui amiciciae nostrae non conueniunt, vti tecum mihi libuit. Persuasum etiam habeo ingenii tui candorem atque integritatem, qua omnia, quae ab amico proficiscuntur, boni consulere et semper in meliorem partem interpretari consueuisti.

Saxo Carolum nostrum, charissimum amicum meum, dominum Gotschalcum Erici, quem in prioribus meis ad te hac manu salutaui, eadem ad praesens idem facis. Totque ei precor salutes, quot Nasonis caelum stellas

[f.207v]

et Roma puellas, sed vtinam caesarea maiestas huius boni eruditique viri dignam aliquando haberet racionem, quum alias multis indignis multa, quae non meruerunt, conferantur. Lacayus noster, vt tandem ioco has absoluam, a te serio postulat responsum in iis, quae eius nomine cum nouissimis ad te perscripsi, quo illi dominae Burgen(si), quid pro illa apud te obtinuisset, rescriberet. Indidi huic scedae reuerendissimi domini episcopi Cracouiensis et sororii mei doctoris Reynecii epitaphia. Primum scripsit Poliander, concionator in Monte Regio apud illustrissimum marchionem Albertum magno in praecio, fidei omnia tribuens, quum tamen sanctus Paulus charitatem praeferat, quae nunquam quiescit et sine operibus et fructibus esse noon potest. Qua de re alterum meum addidi. Prius apud illos nulla erat sepulchrorum cura, caelo tegebantur, pauloante tanta excreuit, vt etiam Iudeorum superet supersticionem. Hasque nenias igitur tibi misi, vt mihi longe plures remittas, pro epistulaque ad te librum dedi, quo mihi ingens reddas volumen. Quod conscriptum de omnibus auidissime a te expectabo. Vale, vale inquam, mi charissime, ei inter eos, quos habeo singularissimos, mi integerrime amice Corneli, et frater animo meo insitissime. Dominus noster Jhesus Christus te cum tuis omnibus quamdiutissime sospitet et prosperet in omnibus.

Ex castro meo Lubauiensi 24 Februarii 1536

Tuus, quem nosti, Io(annes) Dantiscus Episcopus Culmensis s(crip)s(it)

[8] temporius suprascriptum super aliquo deleto

[12] Passibus ambiguis fortuna volubilis errat cf. Ovidius, Fasti, VIII.15-16

[19] ??? non nactus tunc sed translatus de Vilnensi ad Posnaniensem – A.S.